नेपालको भूगोल

Admin10/3/2024

Nepal Army Officer CadetGeneral Knowledge(GK)

Share article

• 
• 
• 
• 
• 
• 

१.१ भुगोल सम्बन्धिः अवस्थिती, क्षेत्रफल, सिमाना, सबै भन्दा अग्लो र होचो भाग ।

• क्षेत्रफल: १,४७,१८१ वर्ग कि. मि. (५६,८२७ वर्ग माइल) [Source: Nepal Parichaya 12th Edition 2081 Ashadh]
• देशान्तर : ८० डिग्री ४ मिनेटदेखी ८८ डिग्री १२ मिनेट पुर्वी देशान्तर
• अक्षांश: २६ डिग्री २२ मिनेट उत्तरी अक्षांश देखी ३० डिग्री २७ मिनेट उत्तरी अक्षांश
• नेपालले विश्वको कुल भुभागको ०.०३% ओगटेको छ।
• नेपालले एशियाको कुल भुभागको ०.३% ओगटेको छ।
• नेपालले दक्षिण एशियाको कुल भुभागको २.८२% ओगटेको छ।
• बङ्गालको खाडिदेखी(समुद्र देखी) नजिक को दुरीः ११२७ कि.मि.।
• पुर्व- पश्चिम लम्बाइः ८८५ कि.मि.।
• उत्तर-दक्षिण लम्बाइः १९३ कि.मि.।
• यसको दक्षिणमा भारतको बिहार र उत्तरप्रदेश राज्य, पश्चिममा भारतको उत्तराखण्ड राज्य, पूर्वमा पश्चिम बङ्गाल, सिक्किम राज्य र उत्तरतर्फ चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत पर्दछ ।

• नेपालको प्रामाणिक समय दोलखा जिल्लामा पर्ने गौरीशङ्कर हिमाललाई काटेर गएको ८६ डिग्री १५ मिनेट पूर्वी देशान्तरलाई आधार मानी निर्धारण गरिएको छ । नेपालको समय ग्रिनविच मानक समयभन्दा ५ घण्टा ४५ मिनेट छिटो छ ।यो समय वि.सं. २०४२ साल वैशाख १ गतेदेखि लागू गरिएको हो।
• विश्वका ८,००० मिटरभन्दा अग्ला १४ चुचुरामध्ये नेपालमा आठओटा पर्दछन्।
• नेपालमा पाइने जलवायुः
  • उष्ण(Tropical)
  • अर्धोष्ण (Mesothermal)
  • सूक्ष्म तापीय((Micro thermal)
  • टाइगा (Taiga)
  • टुन्ड्रा(Tundra)

१.२ भौगोलिक आधारमा नेपालको विभाजन ।

धरातलका आधारमा नेपालको भूभागलाई उत्तरदेखि दक्षिणसम्म क्रमशः तीन बृहत् प्रदेशमा विभाजन गरिएको छः

हिमाली प्रदेश

• हिमाली क्षेत्रले नेपालको १५ प्रतिशत भूभाग समेटेको छ ।
• करिब २५ देखि ५० किलोमिटर उत्तर–दक्षिण चौडाइभित्र फैलिएको हिमाली प्रदेश समुद्र सतहदेखि करिब ३,००० मिटरमाथिको उचाइमा अवस्थित छ ।
• हिमालय नेपालको उत्तरपट्टि मात्र नभई उत्तरी नेपाल सरहदबाट दक्षिणतिर हिमाली शृङ्खला देखिने नेपालका धेरै भूभाग छन्। जस्तैः अन्नपूर्ण र गङ्गापूर्ण हिमालको उत्तरपट्टि मनाङ, मुस्ताङ आदि नेपालका क्षेत्र पर्छन्। धवलागिरि चुरेन हिमालयको उत्तरमा मुस्ताङ तथा डोल्पाका भूभाग पर्छन्। ती क्षेत्रबाट हिमालय दक्षिणतिर देखिन्छ ।
• कञ्चनजङ्घा, जनक, उम्बक, महालङ्गुर, रोल्वालिङ, पुमरी, जुगल, लाङटाङ, गणेश, सेराङ, कुटाङ, मनसिरी, पेरी, लुगुला, दामोदर, नीलगिरि, अन्नपूर्ण, धवलागिरि, मुस्ताङ, गौतम, पालचुङ हमगा, कान्जिरोवा, कान्ति, गोरखा, चाङ्गला, चण्डी, नालाकङ्कर, गुराँस पूर्वदेखि क्रमशः पश्चिमसम्म फैलिएका प्रसिद्ध २८ हिमशृङ्खला हुन्।
• यो क्षेत्र अल्पाइन र आर्कटिक जलवायु क्षेत्रअन्तर्गत पर्छ ।
• सगरमाथालाई वि.सं. १९९० (१९३३ इ.सं.) मा Michale Karga ले Third Pole को उपमा दिएका थिए ।
• सोलुखुम्बुको ४,४०० मिटर उचाइमा रहेको चुङकुङ गाउँमा आलु फल्छ ।
• २,८०० मिटर उचाइमा रहेको मुस्ताङको जोमसोममा दुई सय मिलिमिटर वर्षा हुन्छ ।
• हमाली क्षेत्रमा ताप्लेजुङ, सङ्खुवासभा, सोलुखुम्बु, दोलखा, सिन्धुपाल्चोक, रसुवा, मनाङ, मुस्ताङ, डोल्पा, मुगु, हुम्ला, जुम्ला, कालिकोट, बाजुरा, बझाङ, दार्चुला धादिङ, रामेछाप, गोरखा, रुकुम (पूर्व) र म्याग्दी गरी २१ जिल्ला पर्दछन्।
• वि.सं. २०७८ को जनगणनाअनुसार ६.०८ प्रतिशत जनसङ्ख्या हिमाली क्षेत्रमा बसोवास गर्दछन्।

हिमाली प्रदेशलाई भौगोलिक दृष्टिकोणले निम्नलिखित तीन उपक्षेत्रमा विभाजन गरी अध्ययन गरेको पाइन्छः

मुख्य हिमाली क्षेत्र

• हिमालयअन्तर्गतका उच्चतम चुलीहरूकेन्द्रित मुख्य हिमालयमा ८,००० मिटरभन्दा अग्ला हिमचुलीहरू पर्छन्।
• तटवर्ती हिमालयको दक्षिणतर्फ रहेका बृहत्तर हिमाली शृङ्खलामा ६,००० मिटरभन्दा अग्ला १,३११ चुचुराहरू रहेका छन्।
• विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र तेस्रो उच्च हिमशिखर कञ्चनजङ्घाका अतिरिक्त ल्होत्से, मकालु, चो–ओयु, धवलागिरि, मनास्लु, अन्नपूर्णसमेत विश्वका दुई दर्जन चुलीमध्ये नेपालमा करिब डेढ दर्जन हिमचुचुरा रहेका छन्।
• कञ्चनजङ्घा, खुम्बु, महालङ्गुर, रोल्वालिङ, गणेश, गोरखा, अन्नपूर्ण, धवलागिरि, काञ्जिरोवा, अपि र सैपाल हिमशृङ्खलाअन्तर्गत विश्वका १० सर्वोच्च शिखरहरूमध्ये आठओटा हिमशिखर पर्दछन्।

भित्री हिमाली क्षेत्र

• मुख्य हिमालयबाट उत्तर र तिब्बत तटवर्ती क्षेत्रबाट दक्षिणतिर यो क्षेत्र रहेको छ ।
• यहाँ पूराङ्ग, हुम्ला, मुगु, लाङगु, बुढी खोटाङ, केरुङ, न्यानम, रोङ्गसार, खुम्बु, कर्मा आदि हिमवेष्ठित उपत्यकाहरू छन्।
• उत्तरमा अग्ला हिमालय र दक्षिणमा होचा पर्वतका बीचमा रहेका यी उपत्यका २,४००–५,००० मिटरसम्मका उचाइमा रहेका छन्।
• हुम्ला, जुम्ला, मुगु, डोल्पा, मुस्ताङ र मनाङ वृष्टिछायामा पर्ने हुँदा वर्षा ज्यादै कम हुन्छ ।
• यस भेगमा शुष्क जलवायु पाइन्छ ।
• यो पर्वतीय क्षेत्रमा चिसो शीतोष्ण कोणधारी वन हुने हुँदा डालेघाँस प्रायः पाइँदैन ।
• जौ, गहुँ, कोदो र आलु ३,००० मिटर उचाइसम्म फल्छ ।

सीमान्त हिमाली क्षेत्र

• यो अन्तरहिमाली शृङ्खला तिब्बतको समानान्तर किनारी क्षेत्र करिब १३० किलो मिटर उत्तरसम्म फैलिएको छ ।
• सरदर ६,००० मिटर उचाइदेखि करिब ७,००० मिटरसम्म रहेको तिब्बती पठारको समस्थली क्षेत्र गङ्गा र साङ्ग पो (ब्रह्मपुत्र) को पानीढलो क्षेत्रका रूपमा रहेको छ ।
• उच्च हिमशृङ्खला छिचोली आएकाले यो क्षेत्रका नदी (कालीगण्डकी, अरुण आदि) हिमालयभन्दा पनि पुराना मानिन्छन्।
• मनाङ, मुस्ताङमा छरिएर रहेका बस्ती छन् र भोट निस्कने भञ्ज्याङहरू निकै पर्छन्।
• टिपताला (ताप्लेजुङ), पोपटी÷हरियाघाँटी (संरतवासया), नाङपा (सोलुखुम्बु), पूर्वी छ्याछु, रसुवागढी, ग्याला (गोर्खा), मुस्ताङ घाँटी, लुगुवा (मनाङ), नाम्जाला (मुगु), यारी (हुम्ला), टिंकर (दार्चुला) महत्वपूर्ण भञ्ज्याङहरू हुन्।
• वृष्टिछायामा पर्ने भएकाले यो क्षेत्र मूलतः हिमाली मरुभूमिका रूपमा रहेको छ ।
• यसलाई टेथिस हिमाल पनि भनिन्छ ।

नेपालका प्रमुख हिमशिखर र तिनको उचाइ

Top 8: [SKLMCDMA]

हिमशिखर	उचाइ(मिटर)	हिमशृङ्खला	जिल्ला / प्रदेश
सगरमाथा	८,८४८.८६	खुम्बु / महालङ्गुर	सोलुखुम्बु / कोशी
कञ्चनजङ्घा	८,५८६	कञ्चनजङ्घा	ताप्लेजुङ / कोशी
ल्होत्से	८,५१६	खुम्बु/महालङ्गुर	सोलुखुम्बु / कोशी
मकालु	८,४६३	कुम्भकर्ण	सङ्खुवासभा / कोशी
धवलागिरि	८,१६७	धवलागिरि	म्याग्दी, मुस्ताङ / गण्डकी
अन्नपूर्ण	८,०९१	अन्नपूर्ण	कास्की / गण्डकी
नुप्से	७,८५५	खुम्बु	सोलुखुम्बु / कोशी
शान्ति पिक	७,५९१	खुम्बु	सोलुखुम्बु / कोशी
लाङटाङ लिरुङ	७,२३४	लाङटाङ	रसुवा / बागमती
गणेश हिमाल	७,१६३	गणेश	गोरखा, धादिङ / बागमती
पुमोरी	७,१६१	खुम्बु / महालङ्गुर	सोलुखुम्बु / कोशी
गौरीशङ्कर	७,१३४	रोल्वालिङ	दोलखा/बागमती
अपी	७,१३२	गुराँस	दार्चुला/सुदूरपश्चिम
माछापुच्छ्रे	६,९९३	अन्नपूर्ण	कास्की/गण्डकी
सैपाल	७,०३१	अपि सैपाल	बझाङ/सुदूरपश्चिम
काञ्जिरोवा	६,८८३	काञ्जिरोवा	डोल्पा/कर्णाली
अमादब्लम	६,८१२	खुम्बु÷महालङ्गुर	सोलुखुम्बु/कोशी
जुगल (भैरव टाकुरा)	६,५३५	जुगल	सिन्धुपाल्चोक/बागमती
भृकुटी	६,३६४	दामोदर	मुस्ताङ/ गण्डकी
हिमचुली	७८९३	मनसिरी	गोर्खा / लमजुङ

हिमशृङ्खला र प्रमुख हिमटाकुरा

हिमशृङ्खला	प्रमुख टाकुरा	उचाइ (मि.)
कञ्चनजङ्घा	कञ्चनजङ्घा कुम्भकर्ण किरातचुली	8586 7710 7365
जनक	जोङसाङ जनक	7483 7035
महालङ्गुर	सगरमाथा लोप्से मकालु चोओय नुप्से	8848.86 8516 8463 8201 7855
रोलवालिङ	गौरीशङ्कर	7134
जुगल	जुगल	7050
लाङटाङ	लाङटाङ लिरुङ लाङटाङ री	7234 7205.5
गणेश	गणेश	7429.3
सेराङ (शृङ्गी)	चामर	7187
मनसिरी	मनास्लु हिमालचुली	8163 7893
पेरी	हिमलुङ रत्नाचुली	7126 7035
नीलगिरि	नीलगिरि उत्तरी	7031
अन्नपूर्ण	अन्नपूर्ण प्रथम गङ्गापूर्ण तिलिचो	8091 7455 7134
धवलागिरि	धवलागिरि चुरेर (पूर्वी)	8167 7371
गुराँस	अपि सैपाल	7132 7031

(ख) पहाडी प्रदेश

• उत्तरमा हिमाल र दक्षिणमा तराईबीच रहेको मध्यभाग पूर्वदेखि पश्चिमसम्म अग्ला–होचा पहाडहरू, फराकिला–साँघुरा उपत्यका, दून, बेँसी तथा टार र गरायुक्त पाखाहरूले घनीभूत छ ।
• दक्षिणमा समुद्र सतहबाट करिब ३०० मिटरदेखि उत्तरमा ३,००० मिटरसम्मका भूभागहरू ओगटेर ७५ किलोमिटरदेखि १२५ किलोमिटरसम्म चौडा भई विस्तारित भएका छन्।
• यहाँ विशेषतः निस, स्लेट, भेल र ग्रेनाइट जस्ता चट्टानहरू पाइन्छन्।
• यस क्षेत्रमा इलाम, पाँचथर, तेह्रथुम, धनकुटा, भोजपुर, खोटाङ, ओखलढुङ्गा, काभ्रेपलाञ्चोक, नुवाकोट, तनहुँ, लमजुङ, कास्की, स्याङ्जा, पर्वत, पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाँची, बागलुङ, प्युठान, रोल्पा, रुकुम (पश्चिम), सल्यान, जाजरकोट, दैलेख, अछाम, डोटी, डडेलधुरा र बैतडी गरी २८ ओटा जिल्ला पर्दछन्।
• वि.सं. २०७८ को जनगणनाअनुसार ४०.३ प्रतिशत जनसङ्ख्या पहाडी क्षेत्रमा बसोवास गर्दछन्।

पहाडी प्रदेशलाई निम्न तीन श्रेणीमा विभाजन गरिएको छः

चुरे पर्वत श्रेणी (Churey Range)

• नेपालको दक्षिणमा अवस्थित पूर्वदेखि पश्चिमसम्म फैलिएको हिमालय पर्वतमालाभन्दा निकै पछि विकसित भएको समुद्र सतहदेखि ६१० देखि १८७२ मिटरको उचाइसम्म भएको पर्वतमालालाई चुरे पर्वत भनिन्छ । यसलाई सामान्यतः चुरिया वा चुरे पर्वत भनिन्छ ।
• बाह्य हिमालय भनिने यो पर्वत शिवालिकको नामले समेत प्रसिद्ध छ ।
• यहाँ उपोष्ण जलवायु पाइन्छ ।
• यो क्षेत्रले १२.७ प्रतिशत (१८,७९,००० हेक्टर) ढाकेको छ ।
• शिवालिक क्षेत्रमा खेती हुन सक्ने जमिन करिब २४ प्रतिशत (५,२९,६०० हेक्टर) छ ।

महाभारत श्रेणी (Mahabharat Range)

• पूर्व–पश्चिम फैलिएको समुद्र सहतदेखि करिब १२,००० फिटसम्म उचाइ।
• यो भाग सेल, स्यान्डस्टोन, लाइमस्टोन, मार्बल, स्लेटजस्ता चट्टानयुक्त छ ।
• होचो हिमालय (Lesser Himalaya) को नामले पनि यो पर्वत चिनिने गर्छ ।
• यहाँको हावापानी रमणीय र स्वस्थ्यकर हुने हुँदा महाभारत पर्वत श्रेणीलाई नेपालको Hillstation पनि भनिन्छ ।
• सैलुङ, ट्याम्के, जैथक, फूलचोकी, शिवपुरी, छिम्केश्वरी, दामन, स्वर्गद्वारी, साकिने डाँडा, खोँच आदि यहाँका प्रमुख शिखर हुन्।
• पूर्वी नेपालका तुलनामा पश्चिमको भाग बढी ठाडो छ ।

मध्यभूमि श्रेणी

• महाभारत पर्वत श्रेणी र हिमालय पर्वत श्रेणीहरूका बीचमा रहेका ठुला–ठुला टार, बेँसी र उपत्यकाहरूलाई मध्यभूमि भनिन्छ ।
• यसअन्तर्गत काठमाडौं, पोखरा, त्रिशूली, पाँचखाल, माडी जस्ता उपत्यकाहरू पर्दछन्।
• नेपालका चमेलिया (सुदूरपश्चिम), त्रिशूली (मध्य), सुनकोशी र अरुण तथा तमोर नदीद्वारा निर्मित ठुला उपत्यका एवम् समथर र उर्वरक्षेत्र मध्यभूमिअन्तर्गत पर्छन्।
• यहाँ तुम्लिङटार (सङ्खुवासभा), रुम्जाटार (ओखलढुङ्गा), बेल्टार (उदयपुर) मङ्गलटार (काभ्रेपलाञ्चोक), खुमलटार (ललितपुर), बट्टार नुवाकोट), सल्यानटार (धादिङ), खैरेनीटार (तनहुँ), चौरजहारीटार (रुकुम) जरायोटार (भोजपुर), खरानीटार (नुवाकोट) र पालुङटार (गोर्खा) जस्ता टार पनि छन्।
• मध्यपर्वतीय क्षेत्रले नेपालको २९.५ प्रतिशत (४३,५०,३०० हेक्टर) जमिन ढाकेको छ ।
• यहाँको जलवायु वर्षैभरि कृषिका लागि उपयुक्त छ ।
• यहाँ ८७ प्रतिशत खेतीयोग्य भूमि पर्वतीय पाखाका रूपमा रहेका छन्।
• मध्यपहाडी भूमिको गराखेती प्रविधि नै स्थापित प्रविधि हो।
• मध्यपहाडमा प्रिक्याम्ब्रियन (Precambraian), फाइलाइटस् (Phylletes), क्वर्टजाइटस् (Quartzites), अभ्रख, शिष्ट र ग्रेनाइट (Granite) जस्ता विविध चट्टान पाइन्छन्।
• यो भाग ऋतुक्षय भएका ग्रेनाइट, चुनढुङ्गा, डोलोमाइट, सेल, स्यान्डस्टोन, स्लेट र क्वार्टजाइटले बनेको छ ।
• पहाडी प्रदेशमा किराँत (राई, लिम्बू), तामाङ, मगर, गुरुङ, बाहुन, क्षेत्री, नेवार आदि विभिन्न जातिका मानिसहरू बसोवास गर्छन्।
• पहाड आफैमा विविधतायुक्त भएकाले यहाँको घर निर्माण, लवाइखवाइ, पेसा आदिमा भिन्नता पाइन्छ ।
• यस भेकमा इलाम, धनकुटा, चैनपुर, भोजपुर, ओखलढुङ्गा, चरीकोट, बनेपा, काठमाडौँ, पोखरा, जुम्ला, सल्यान, सिलगढीजस्ता साना–ठुला बस्ती छन्।
• पहाडी क्षेत्रको कुल बस्तीमध्ये १००० मिटरसम्मको उचाइमा १६.३७ प्रतिशत, १००१–२००० मिटरसम्ममा ५९.०९ प्रतिशत र यसभन्दा माथि ३००० मिटरसम्ममा १९.९९ प्रतिशत बस्तीहरू रहेको पाइन्छ । सर्वाधिक बस्तीहरू १००१–२००० मिटरसम्ममा केन्द्रित छन्।

काठमाडौँ उपत्यका

• काठमाडौँ , भक्तपुर र ललितपुर गरी तीन जिल्ला काठमाडौँ उपत्यकामा समावेश गरिएका छन्।

पहाडी प्रदेशमा अवस्थित मुख्य उपत्यकाहरू

(ग) तराई प्रदेश

• पहाडी भागदेखि दक्षिणतर्फ भारतको सीमासम्म पूर्व–पश्चिम फैलिएको नेपालको समतल भूभाग तराई प्रदेश हो। यसलाई मधेस पनि भनिन्छ ।
• यस प्रदेशको चौडाइ २५ किलोमिटरदेखि ३० किलोमिटरसम्म छ ।
• यो क्षेत्र उष्ण क्षेत्र हो।
• सन् १९६० सम्म यो क्षेत्रमा थारूहरूको बाहुल्य थियो। औलो उन्मूलनपछि दून उपत्यका पहाडलगायत अन्य क्षेत्रका जनताको पनि केन्द्रस्थल भई यो क्षेत्र बहुजातीय क्षेत्र बन्यो।
• समुद्री सतहबाट ६० देखि ६०० मिटरको उचाइमा रहेको छ ।
• यसलाई नेपालको अन्नभण्डार पनि मानिन्छ ।
• यस क्षेत्रअन्तर्गत झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, सिराहा, धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट, बारा, पर्सा, नवलपरासी (बर्दघाट सुस्ता पश्चिम), रूपन्देही, कपिलवस्तु, बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर गरी १८ जिल्ला पर्दछन्।
• वि.सं. २०७८ को जनगणना अनुसार तराईमा ५३.६ प्रतिशत जनसङ्ख्या बसोवास गर्दछन्।

तराई प्रदेशलाई निम्न तीन श्रेणीमा विभाजन गरिएको छः

मध्य तराई

• देशको दक्षिणी भागमा दक्षिणतर्फ होचिँदै गएको भूभागलाई मध्य तराई भनिन्छ ।
• मिहिन पाँगो माटाले बनेको यो क्षेत्र उर्वर रहेको छ ।
• चितवनको दक्षिणमा सोमेश्वर पर्वतमाला र देउखुरीको दक्षिणमा डुन्डुवा पर्वतमालाले काटेकाले खास तराईलाई तीन भाग (पूर्वी, मध्य र पश्चिम) मा बाँड्ने पनि गरिएको छ ।
• झापा, मोरङ, सप्तरी, सिराहा, धनुषा, महोत्तरी, रौतहट, बारा, पर्साको दक्षिण, परासीको पश्चिम दक्षिण, रूपन्देही र कपिलवस्तुको दक्षिण र बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुरको दक्षिणी क्षेत्रलाई नेपालको मध्य तराई भनिन्छ ।

भाबर क्षेत्र

• मध्यतराईको उत्तर र चुरे पर्वतमालाको दक्षिणमा समुद्री सतहदेखि ३८० मिटरको उचाइसम्म फैलिएको साँघुरो पेटीलाई भावर क्षेत्र भनिन्छ ।
• १२.८ कि.मि. देखि १६ कि.मि. चौडाइ भएको भाबर प्रदेशले मुलुकको कुल क्षेत्रफलको ४.५ प्रतिशत भूभाग ओगटेको छ ।

भित्री मधेस

• चुरे र महाभारत पर्वत श्रेणीको बीचमा समुद्र सतहदेखि ६१० मिटरको उचाइसम्म चारैतिर पहाड पर्वतले घेरिई फैलिएका विशाल फाँटलाई भित्री मधेस वा दून क्षेत्र भनिन्छ ।
• ३२ देखि ६४ कि.मि. सम्म लम्बाइ र १६ कि.मि. सम्म चौडाइ भएको यो क्षेत्रले मुलुकको कुल क्षेत्रफलको ८.५ प्रतिशत भूभाग समेटेको छ ।
• भित्री मधेसलाई चार क्षेत्रमा बाँडिएको छ ।
• यसमा
  • उदयपुर र सिन्धुली उपत्यकालाई पूर्वी भित्री मधेस,
  • मकवानपुर, चितवन र परासी (बर्दघाट सुस्ता पूर्व)लाई मध्य भित्री मधेस,
  • दाङ देउखुरीलाई पश्चिमी भित्री मधेस र,
  • सुर्खेत उपत्यकालाई मध्यपश्चिम भित्री मधेस भनिन्छ ।

जिल्लाहरूको वर्गीकरण

१.२.२ नदीको आधारमा नेपालको विभाजन

(क) कोशी क्षेत्र

• पूर्वमा कञ्चनजङ्घा हिमालदेखि पश्चिममा लाङटाङ हिमाल (गोसाइँस्थान) बीचको भागलाई कोशी नदी प्रणाली क्षेत्र भनिन्छ ।
• यो हिमाली पूर्वगामी नदी (antecedent river) हो।
• तमोर, अरुण, लिखु, दूधकोशी, तामाकोशी, सुनकोशी र इन्द्रावती मिलेर सप्तकोशी नदी बनेको छ ।
• यो नेपालको सबैभन्दा ठुलो नदी हो। यो नदीको कुल ७२० कि.मि. मध्ये २०० कि.मि. नेपालमा पर्दछ ।
• लामो हुनुका साथै जलप्रवाह क्षमता औसत १,५००M^3(चतरा) क्युबिक मिटर प्रतिसेकेन्ड रहेको छ ।
• यस नदीबाट २२,००० मेगावाटसम्म विद्युत् निकाल्न सकिने अनुमान गरिएको छ ।
• ठुलो सहायक नदी अरुण ।
• सबैभन्दा सानो नदी लिखु ।

(ख) गण्डकी क्षेत्र

• पूर्वमा लाङटाङ हिमालदेखि पश्चिममा धवलागिरि हिमालसम्मको गण्डकी नदी प्रभावित क्षेत्रलाई गण्डकी प्रदेश भनिन्छ ।
• गण्डकी नदीका सात प्रमुख सहायक नदीहरू त्रिशूली, बुढीगण्डकी, दरौँदी, मादी, मस्र्याङ्दी, सेती र कालीगण्डकी हुन्।
• गाण्डव ऋषिको नामबाट नामकरण गरिएको मानिएको यस नदीलाई चितवन जिल्लामा आएपछि (देवघाटभन्दा तल) नारायणी नदीको नामले चिनिन्छ ।
• जसको प्रवाह क्षेत्र ३३,००० वर्ग कि.मि. भन्दा बढी रहेको छ ।
• करिब ३३८ कि.मि. लामो
• यस नदीको विद्युत् क्षमता करिब २१,००० मे.वा. रहेको मानिएको छ ।
• यसका सहायक नदीहरूमध्ये कालीगण्डकी सबैभन्दा ठुलो र दरौँदी सबैभन्दा सानो हो।
• नेपालको सबैभन्दा गहिरो यो नदी
• प्रतिसेकेन्ड औसत १,७१३ क्यु.मि. पानी प्रवाह गर्दछ ।

(ग) कर्णाली क्षेत्र

• पूर्वमा धवलागिरि हिमालदेखि पश्चिममा व्यास हिमालबीचको भू–भागलाई कर्णाली नदी प्रभावित क्षेत्रलाई कर्णाली प्रदेश भनिन्छ ।
• कर्णाली नदीका सात प्रमुख सहायक नदीहरू हुम्ला कर्णाली, मुगु कर्णाली, ठूली भेरी, सानी भेरी, तिला, बुढीगङ्गा र सेती नदी हुन्।
• यसलाई नेपालको सबैभन्दा लामो नदी पनि भनिन्छ ।
• यो नदी भारतमा पुगेपछि घाघँरा र सरयू नामले समेत चिनिन्छ ।
• यो नदी करिब ४२,००० वर्ग.कि.मि. क्षेत्रफल समेटेर बग्दछ ।
• नेपालभित्र करिब ५०७ कि.मि. लामो यस नदीको विद्युत् उत्पादन क्षमता ३२,००० मे.वा. रहेको मानिएको छ ।
• यो नदीको औसत जलप्रवाह क्षमता प्रतिसेकेन्ड १,३१६ क्यु.मि. रहेको छ ।

हावापानीका आधारमा नेपालको विभाजन

⁠१.३ राजनैतिक विभाजन (संघ, प्रदेश, स्थानीय तह)।

• भीमसेन थापाकापालमा नेपालमा ३९ जिल्ला थिए ।
• वीर शमशेरले नेपाललाई ३५ जिल्लामा विभाजन गरियो (तराईमा १२ र पहाडमा २३)।
• 2018/01/01 मा नेपाललाई 14 अञ्चल र 75 जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो।
• नेपाललाई २०२९/०३/१३ मा ४ विकास क्षेत्र र २०३७/०६/२६ मा पाँच विकास क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो ।

नेपालको संविधानले नेपाललाई तीन तहमा विभाजन गरेको छ(केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय तह) ।

• नेपालको संविधानको अनुसूचीमा संघीय सरकारको अधिकारको व्यवस्था। अनुसूची ७ मा नेपालको संविधानको व्यवस्था पनि छ । त्यस्तै संघीय सरकारले कार्यपालिकाको अधिकार प्रयोग गर्ने व्यवस्था गरेको छ ।
• प्रदेश :- नेपालको संविधान; नेपालको संविधानको अनुसूची ४ मा प्रत्येक प्रदेशका जिल्ला स्पष्ट गरिएको छ ।
• नेपाल सरकारले २०७२/०४/२३ मा नेपाललाई ६ प्रदेश र २०७२/०५/०४ मा ७ प्रदेशमा विभाजन गर्ने निर्णय गरेको थियो ।
• नेपाललाई २०७२/०६/०३ मा ७ प्रदेशमा विभाजन गरिएको थियो ।
• रुकुम पूर्व नेपालको सबैभन्दा कान्छो जिल्ला / नेपालको ७७ औं जिल्ला, नवलपुर नेपालको ७६ औं जिल्ला हो जसलाई २०७४/०५/०५ मा विभाजन गरिएको थियो।
• हाल नेपालमा १ केन्द्र सरकार, ७ प्रदेश सरकार र ७५६ स्थानीय सरकार सहित जम्मा ७६१ सरकार छन्।
• नेपाल सरकारले नेपाललाई ७५३ स्थानीय तहमा विभाजन गरेको छ । जसअनुसार महानगरपालिका ६, उपमहानगरपालिका ११, नगरपालिका २७६ र गाउँपालिका ४६० रहेका छन्।

कोशी प्रदेश

• क्षेत्रफल = २५,९०५ वर्ग किमी (१७.६०५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = ताप्लेजुङ (३६४६ वर्ग किलोमिटर)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = 679 sq.km
• प्रदेश राजधानी (अस्थायी) = विराटनगर।
• जिल्ला = ताप्लेजुङ, पाँचथर, इलाम, संखुवासावा
• तेह्रथुम, धनकुटा, भोजपुर, खोटाङ, सोलुखुम्बु,
• ओखलढुंगा, उदयपुर, झापा, बिहान सुनसरी।
• नदीहरू: कोशी, अरुण, मेची, तमोर
• विश्वविद्यालय: पूर्वाञ्चल

मधेश प्रदेश 

• क्षेत्रफल = ९६६१ वर्ग किमी (६.५७५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = सप्तरी (१३६३ ५४ किमी)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = महोत्तरी (१००२ वर्ग किलोमिटर)
• जिल्ला = सप्तरी, सिरहा, धनुषा,
• महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट, बारा र पर्सा ।
• प्रदेश राजधानी (अस्थायी) = जनकपुर
• नदीहरू: बागमती, कमला

बागमती प्रदेश

• क्षेत्रफल = २०,६०० वर्ग किमी (१३.७९५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = सिन्धुपाल्चोक (२५४२ वर्ग किलोमिटर)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = भक्तपुर (११९ वर्ग किलोमिटर)
• प्रदेश राजधानी = हेटौंडा
• जिल्ला = दोलखा, रामेछाप, सिन्धुली,
• काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक, रसुवा,
• नुवाकोट, चितवन, मकवानपुर, भक्तपुर,
• ललितपुर र काठमाडौं ।
• यस प्रदेशका लागि भिखाना थोरी भारत नेपाल जाने ट्रान्जिट मात्र हो।

गण्डकी प्रदेश

• क्षेत्रफल = 21733 वर्ग किमी
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = गोरखा (३६१० वर्ग किलोमिटर)।
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = पर्वत (४९४ वर्ग किलोमिटर)
• प्रदेश राजधानी = पोखरा
• जिल्ला = गोरखा, तनहुँ, लमजुङ, मनाङ,
• मुस्ताङ, पर्वत, स्याङ्जा, माग्दी,
• बागलुङ र नवलपरासी (बर्दघाट पूर्व)
• नदीहरू: त्रिशूली, बागमती, तमाकोशी

लुम्बिनी प्रदेश

• क्षेत्रफल = २२२८८ वर्ग किमी (१५.१४५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = दाङ (२९५५ वर्ग किलोमिटर)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = नवलपरासी
• (बर्धा घाट पश्चिम सुस्ता (६३४८८ वर्ग किमी)
• प्रदेश राजधानी = देउखुरी, दाङ
• जिल्ला = नवलपरासी (सुस्ता पश्चिम),
• रुपन्देही, कपिलवस्तु, पाल्पा, अर्घाखाँची, गुल्मी,
• रुकुम, रोल्पा, प्युठान, दाङ, बाँके र बर्दिया ।
• नदीहरू: सेती, कालीगण्डकी

कर्णाली प्रदेश

• क्षेत्रफल = 27984 वर्ग किमी। (१९.०१५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = डोल्पा (७८८९ वर्ग किलोमिटर)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = रुकुम (पश्चिम) [१२१३.४९ वर्ग किमी]
• प्रदेश राजधानी = वीरेन्द्रनगर, सुर्खेत
• जिल्लाः रुकुम (पश्चिम), सल्यान, डोल्पा,
• जुम्ला, मुगु, हुम्ला, कालिकोट, जाजरकोट,
• दैलेख र सुर्खेत ।
• नदीहरू: भेरी, कालीगण्डकी, नारायणी

सुदूरपश्चिम प्रदेश

• क्षेत्रफल = १९५३९ वर्गकिमी (१३२८५%)
• सबैभन्दा ठूलो जिल्ला = बझाङ (३४२२ वर्ग किलोमिटर)
• सबैभन्दा सानो जिल्ला = बैतडी (१५१९ वर्ग किलोमिटर)
• प्रदेश राजधानी = गोदावरी, कैलाली।
• नदीहरू: सेती, सुर्मा, महाकाली

६ वटा महानगरपालिका :

११ उपमहानगरपालिका

नेपालको प्रशासनिक विभाजन बारे रोचक तथ्य।

• नेपालमा ४६० गाउँपालिका, २७६ नगरपालिका, ११ उपमहानगरपालिका र ६ महानगरपालिका रहेका छन् जसलाई २०७४/०२/०८ मा विभाजन गरिएको थियो ।
• नेपालको तीन प्रकारका स्थानीय तहहरू: गाउँपालिका (ग्रामीण नगरपालिका), नगरपालिका र जिल्ला समिति (जिल्ला सभा)
• नेपालमा ६७४३ वडा छन् ।
• पाँच ठूलो नगरपालिका (क्षेत्र)
  • सितगंगा; अर्घाखाँची
  • आठबिस्कोट; रुकुम
  • त्रियुग; उदयपुर
  • सोलु; दुधकुण्ड
  • कमलामाई; सिन्धुली
• तीन ठूला गाउँपालिका (क्षेत्र)
  • नम्खा; हुम्ला
  • मुगुकर्मरोड; मुगु
  • फकटाङलुङ; ताप्लेजुङ

• प्रत्येक वडामा १ वडाध्यक्ष र ४ जना वडा सदस्य निर्वाचित हुन्छन् जसमा १ दलित र कम्तीमा २ जना महिला छन् ।
• गाउँपालिकामा न्यूनतम ५ र अधिकतम २१ वडा हुनुपर्नेछ ।
• नगरपालिकामा कम्तिमा ९ र बढीमा ३२ वटा वडा हुनुपर्छ ।
• (उप-महानगर वा महानगर पनि)
• नेपालमा कूल ७५३ स्थानीय तह र ७६१ सरकार छन् ।
• नगरपालिका नभएका जिल्लाहरु
  • रसुवा
  • मुस्ताङ
  • रुकुम (पूर्व)
  • मनाङ
  • हुम्ला
• गाउँपालिका नभएका जिल्लाहरु
  • काठमाडौं
  • भक्तपुर
• बढी स्थानीय तह भएको जिल्लाः सर्लाही, २०
• बढी नगरपालिका भएको जिल्लाः रौतहट, १६
• बढी गाउँपालिका भएको जिल्लाः धादिङ, ११
• ५ ठूला जिल्ला (क्षेत्रफल): डोल्पा (७८८९ वर्ग किलोमिटर), हुम्ला, ताप्लेजुङ, मुगु, गोरखा
• ५ साना जिल्ला (क्षेत्रफल): भक्तपुर (११९ वर्ग किलोमिटर), ललितपुर, काठमाडौं, पर्वत, तेह्रथुम
• सन् २०१८ वैशाख १ मा नेपाललाई १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजन गरिएको थियो ।
• पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरणकालमा प्रशासनिक व्यवस्थापनलाई १२ क्षेत्रमा विभाजन गरिएको थियो ।
  • गोरखा
  • सल्यान
  • नुवाकोट
  • लामिडाडा
  • सिन्धुपाल्चोक
  • काभ्रेपलाञ्चोक
  • दोलखा
  • मकवानपुर
  • माझ किरात
  • पल्लो किरात
  • चौदण्डी
  • विजयपुर
• भीमसेन थापाको पालाका जिल्लाहरू : ३९ जिल्ला [बिरसुमशेर (१९५२): २३ पहाडी + १२ तराई = ३५ जिल्ला]
• सन् २०२९ मा वि. असार २६ : ४ विकास क्षेत्र
• २०३७ आश्विन २६ : ५ विकास क्षेत्र [३७ जिल्लाले छिमेकी कुनै पनि देशलाई छुँदैन । 25 जिल्ला मात्र भारत छुन्छ। चीनमा मात्रै १३ जिल्ला छन। २ जिल्ला भारत र चीन दुवैलाई छुन्छ (ताप्लेजुङ, दार्चुला)।
• थप जिल्ला सीमाना छुने जिल्लाहरु: सिन्धुली (10) र मकवानपुर (9)
• नेपालका दुई जिल्ला मात्रै छुने जिल्ला: झापा, दार्चुला र कञ्चनपुर
• पहाड पारिका जिल्ला: मनाङ, मुस्ताङ
• शासन प्रणाली: संसदीय प्रणाली (संघीय गणतान्त्रिक संसदीय प्रणाली)
• संसदमा २७५ सदस्यहरू छन्।
• काठमाडौंबाट नजिकको हिमाल: भैरव कुण्ड, सिन्धुपाल्चोक – ६७९९ मि. यो जुगल हिमाल श्रृंखलामा पर्छ।
• चर्का भोट र ताराप गाउँ उच्चतम उचाइको बस्ती हुन्।
• काठमाडौं शहरलाई मन्दिरहरूको शहर भनिन्छ।
• ५२ पोखरी र ५३ ताल भएको जिल्ला: रुकुम
• सगरमाथाको प्रवेशद्वार: नाम्चे बजार
• नेपालको प्रवेशद्वार: वीरगञ्ज (पर्सा)
• नेपालको स्विजरल्याण्ड: जिरी
• नेपालको काश्मिर: जुम्ला उपत्यका
• विश्वको खुला संग्रहालय: काठमाडौं उपत्यका
• महेन्द्र राजमार्गले छुने पहाडी क्षेत्रका जिल्ला: अर्घाखाँची र मकवानपुर
• महेन्द्र राजमार्गले नछुने तराईको जिल्ला: पर्सा
• महेन्द्र राजमार्गले धेरै छुने जिल्ला: मकवानपुर
• नेपालसँग सीमाना जोडिएका भारतका जिल्ला: १६
• भारत नेपालभन्दा २२ गुणा ठूलो छ भने चीन ६५ गुणा ठूलो छ।
• कोशी टप्पुलाई नेपालको श्रीलंका पनि भनिन्छ।
• दैलेख, दुल्लुमा ज्वालामुखीको चिन्ह देख्न सकिन्छ।
• सबैभन्दा तल्लो उचाइमा रहेको नगरपालिका: जलेश्वर (६१ मि.)
• नेपालबाट नजिकको अन्तर्राष्ट्रिय बन्दरगाह: कोलकाता, भारत
• भक्तपुर जिल्ला लाई हेरिटेज टापु जिल्ला पनि भनिन्छ।
• बराबर क्षेत्रफल भएका जिल्ला: रामेछाप-तनहुँ र बर्दिया-डोटी
• भारतको आकारसँग मिल्ने जिल्ला: संखुवासभा
• नेपाल र पोर्चुगलको आकारसँग मिल्ने जिल्ला: बागलुङ
• हथियारको आकारसँग मिल्ने जिल्ला: सुर्खेत
• हलको आकारसँग मिल्ने जिल्ला: रामेछाप
• ब्यास र फत्त्लोङ्मा स्थानीय तहहरू चीन र भारत दुवैसँग सिमाना जोड्छन्।
• लमजुङ, भक्तपुर, नुवाकोटले आफ्नो क्षेत्रबाहेक अरू कुनै अञ्चल छोदैनन्।
• दार्चुला र ताप्लेजुङले चीन र भारत दुवै छोएका छन्।
• चीनसँग मात्र सिमाना जोड्ने जिल्ला संख्या: १३
• भारतसँग मात्र सिमाना जोड्ने जिल्ला संख्या: २५
• कुनै पनि देशसँग सिमाना नजोड्ने जिल्ला संख्या: ३७
• ओखलढुङ्गा तीन तर्फ पानीले घेरिएको छ।
• कैलाली धेरै तर्फ पानीले छोएको छ।
• एक मात्र गाउँपालिका भएको जिल्ला: चितवन
• निकै कम स्थानीय तह भएको जिल्ला: पूर्वी रुकुम (३)
  

१.४ प्रदेशहरुको नाम र राजधानी।

१.५ जिल्ला र सदरमुकामको नाम ।

• २०७४ भाद्र ५ मा घोषणा गरिएको नेपालमा ७७ जिल्ला रहेका छन् ।\

१.६ प्रमुख लोकमार्ग, प्रमुख सडक सञ्जाल र पहुँच मार्ग।

१.७ प्रमुख नदी, हिमनदी र तालतलैया ।

नदीहरुका उद्गम स्थानहरू

भारतमा नदीहरूको नाम

ऐतिहासिक नाम

नदी किनारमा नगरपालिकाहरू

हिमनदी

सबै भन्दा धेरै स्रोत रहेको हिमनदी दूधकोशी हो ।

तालतलैया

तिलिचो ताल

• समुद्री सतहबाट ४९१९ मिटरको उचाइमा अवस्थित छ।
• फक्चे हिमालको काखमा, मनाङ ।
• लम्बाइ = 4 किमी र चौडाई = 1.2 किमी, गहिराई = 200 मिटर
• ताललाई “Tiri-cho’ ox Ti li jo पनि भनिन्छ।
• नीलगिरि हिमाल उत्तर र अन्नपूर्णमा अवस्थित छ। हिमाल यस तालको दक्षिणमा अवस्थित छ।

रारा ताल

• नेपालको सबैभन्दा ठूलो ताल मुगु जिल्लामा पर्दछ
• लम्बाइ = 52 किमी चौडाई = 2.4 किमी र गहिराई = 167 मीटर। समुद्र सतह देखि उचाई = 2990m
• यो ताललाई महेन्द्रताल पनि भनिन्छ ।

फोक्सुण्डो ताल

• डोल्पा जिल्लामा पर्छ
• दक्षिणमा कान्जिरोवा हिमाल र कागमारा लेखको काखमा अवस्थित छ।
• लम्बाई = ४.८२ किमी, चौडाई = १.६१ किमी उचाई = ३६१३ मिटर
• स्थानीय नाम = रिग्मे
• यो आकारमा त्रिकोणीय छ।
• यो नेपालको दोस्रो ठूलो ताल र गहिरो ताल हो।
• यस तालमा कोही पनि जीवित आत्मा पाइँदैन।
• १७६ मिटर अग्लो झरना सुलिगढी खोला भन्ने यो तालको निकास बिन्दुमा अवस्थित छ।

छोरोल्पा ता

• यो दोलखा जिल्लामा पर्छ।
• उचाई : ४५८० मिटर, लम्बाइ = ३ किमी, चौडाई = ०.५ किमी र १०० मिटर गहिराइ।

फेवा ताल

• कास्की जिल्लामा पर्दछ
• लम्बाइ = 4.8 किमी, चौडाई = 1.5 किमी, गहिराई = 24 मिटर।
• यस तालमा माछापुच्छ्रेको प्रतिबिम्ब देखिन्छ ।

रानी पोखरी

• राजा प्रताप मल्लले छोराको शोकमा परेकी रानी अनन्तप्रियालाई सान्त्वना दिन ताल निर्माण गरेका थिए।
• लम्बाइ: 180 मिटर, चौडाई = 140 मिटर र क्षेत्रफल = 32 रोपनी
• रानीपोखरीको चार कुनामा बनाइएको मूर्ति
• उत्तर पूर्व र उत्तरपश्चिम = भैरब
• दक्षिण पूर्व = महालक्ष्मी
• दक्षिण पश्चिम = सोह्र हात गणेश

टौदह

• ८४ रोपनी जलक्षेत्र र कुल क्षेत्रफल ९६ रोपनी हो ।
• यस ताललाई कर्कोटक नाग (प्राचीन समयमा काठमाडौंमा बस्ने सर्पको राजा) को घर भनेर पनि चिनिन्छ।
• घोडाघोडीताल
• कैलाली जिल्लामा पर्छ
• हत्केलाको आकार जस्तो देखिन्छ।
• लोपोन्मुख चरा धनेश पनि यस तालको जङ्गलमा पाइन्छ।

बेगनास ताल

• रुपासँगै पाँचभैया पहाडमा अवस्थित छ ।
• समुन्द्र सतह देखि उचाई = 677 मिटर, गहिराई = 75 मिटर क्षेत्रफल = 225 हेक्टर

गोसाइकुण्ड

• स्थान = रसुवा
• समुद्र सतह देखि उचाई = 4360m
• सूर्यकुण्ड (पूर्व) र उत्तरी झरना मिलेर बनेको छ।

रुपा ताल

• स्थान = कास्की (पाचभैया पहाडको फेद)
• उचाई = 701 मिटर, गहिराई = 4.5 मिटर क्षेत्र 170 हेक्टर

अन्य प्रसिद्ध तालहरू

राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु आरक्ष, संरक्षण क्षेत्र सम्बन्धी जानकारी (नाम, क्षेत्रफल, स्थापना, वनस्पति र जिल्ला)

राष्ट्रिय निकुञ्ज

सिकार आरक्ष

संरक्षण क्षेत्र

वन्यजन्तु आरक्ष

रामसार सूचीमा सूचीकृत नेपालका सिमसार क्षेत्रहरू